Tvrđava Kastel čuva najdublje tajne ovog grada, jer predstavlja najstariji spomenik u Banjaluci. Smješten je na lijevoj obali Vrbasa i svojom masivnošću nam govori o velikim događajima i velikanima koji su je koristili kao odbrambeni položaj i vojno utvrđenje kako od antičkog perioda tako do novog vijeka.
Ukupna površina Kastela iznosi 48 000 kvadratnih kilometara, bedeme čine devet bastiona i dvije kapi kule u sklopu bedema. Opasana je sa svih strana debelim kamenim zidovima na kojima su podignute puškarnice i osmatračnice a njen konačan oblik i današnju formu dobila je u XVIII vijeku.
Kako je nastala tvrđava Kastel u Banja Luci?
Podaci o njenom nastajanju nas vode u II vijek nove ere u Rimsko doba kada je bio podignut kao vojnički logor odnosno Castra. U tvrđavu Kastel ulazi se iz tri pravca sjevera, zapada i istoka. Takođe zanimljivo je to da su na prostoru Kastela pronađeni ostaci stambenih objekata koji potiču iz VIII I XII vijeka, a najstariji predmet koji potvrđuje da je postojalo antičko naselje jeste žrtvenik posvećen rimskom bogu Jupiteru. Na tom lijepo klesanom kamenom spomeniku, pronađenom 1895. godine stoji natpis čijom je dopunom dešifrovan tekst: “Jupiteru najvećem geniju ovog mjesta Sicinije, akrin, konzularni beneficijar provincije Gornje Panonij, ispunio je zavjet dobrovoljno i sa zahvalnošću”. Unutar tvrđave pronađeno je više primjeraka kasnoantičke bronze, keramike i jedna kasnoantička bronzana fibula. Opisi i nacrti iz XVIII vijeka daju sliku utvrđenja sa brojnim kazamatima ali i sa više od 30 ambara za žito.
Ipak, sam razvoj grada i značaj grada a samim tim i kastela počinje za vrijeme Ferhad-paše Sokolovića. Ferhad-paša na mjestu današnjeg Kastela prvo gradi svoju utvrđenu tophanu, da bi desetak godina kasnije tophana prerasla u pravi utvđeni grad s kulama i tabijama koji je neprestano dograđivan.
Tvrđava Kastel je imala vojni značaj
Pored same tvrđave nalazi se artiljerijska radionica koja je služila za izradu topova, pušaka i baruta a otvoren je na početku XVIII vijeka. Upravo će u ovom periodu za vrijeme turske uprave doći do najpoznatije bitke kod tvrđave Kastel 1737. godine. Banjalučku bitku počele su austrijske jedinice pod komandom generala Hildenburghauzena koje su prodrle u dolinu Vrbasa i počele opsadu Kastela. Ipak bosanski valija Ali-paša Hećimoglu iznenadnim napadom sa brda Lauš potukao je austrijsku vojsku i tako je Kastel ostao neosvojen. U XIX vijeku Kastel je kao i druge tvrđave izgubio vojni značaj koji je ranije imao ali je bio i ostao, kao što je i na samom grbu, simbol grada Banja Luke. Tvrđava Kastel je 1950. godine proglašena je dobrom kulturno-istrijskog naslljeđa prve kategorije, a 2002. učvršćena na listu ugroženih spomenika Bosne i Hercegovine.
Osim historijskog i turističkog značaja, tvrđava Kastel je i mjesto najljepših i najznačajnijih kulturnih dešavanja u gradu i lokacija koju morate posjetiti.
Planirane sanacije na Tvrđavi Kastel
U planovima za sanaciju, restauraciju i revitalizaciju Kastela predviđeno je da se jedan dio ovih objekata obnovi, kako bi tvrđava dobila izgled što približniji nekadašnjem. Na prostoru same tvrđave nađeno je dosta arheoloških tragova iz antičkih vremena, preko već spominjane slavenske nastambe, do novijih kultura.