Bilo da putujemo kroz njegovu historiju, bilo da je to njegovom geografskom dužinom i širinom, Visočko polje ima mnoštvo znamenitosti. Tragovi ljudskog života sežu još iz davnih vremena neolita, a uvijek je zauzimalo značajne pozicije kroz historiju, od Rimskog carstva, Srednjovjekovne bosanske države, osmanlijskog perioda, austrougarskog, jugoslavenskog, pa do današnjih dana. Kroz izuzetno dug period postojanja nedvojbeno je da sadrži mnoštvo kulturno-historijskih nalaza i lokaliteta, što daje dobru osnovu za proučavanje, prezentovanje, turizam i očuvanje tradicije.
Institucija od izuzetnog značaja za stručni, ali i kulturno-historijski i turistički potencijal jeste Zavičajni muzej Visoko. Muzej je osnovan 1953. godine, a od 1957. godine je smješten u zgradu u kojoj se i danas nalazi, na adresi Ulica Alije Izetbegovića, broj 29. Pored osnovne muzejske djelatnosti – istraživanja, prikupljanja, stručne obrade, zaštite i čuvanja muzejske građe uz njenu prezentaciju putem organizovanja i priređivanja izložbi u saradnji sa srodnim i drugim ustanovama i pojedincima, Zavičajni muzej Visoko je registrovan i za naučno-istraživački rad, izdavačku djelatnost i zaštitu kulturne baštine, odnosno objekata i predmeta kulturno-historijskog naslijeđa na području grada Visoko. Prenoseći dašak prošlog vremena Muzej raspolaže većim brojem tematski raznovrsnih zbirki i obuhvata muzejsku građu. Ukupno ima sedam tematskih zbirki:
- Numizmatička zbirka broji 692 numizmatičke jedinice iz skoro svih epoha i civilizacija na prostoru BiH.
- Arheološka zbirka je najbrojnija zbirka Zavičajnog muzeja. Obuhvata materijal svih ubiciranih, rekognosciranih i arheološki istraženih prahistorijskih nalazišta sa područja visočke kotline. Broji 87 046 raznovrsnih arholoških jedinica.
- Srednjovjekovna zbirka broji 164 jedinice.
- Etnografska zbirka ukupno broji 934 etnografske jedinice.
- Geološko-paleontološka zbirka obrađuje tri podzbirke: rude, stijene i fosile. Broji 470 geološko-paleontoloških jedinica, te se još uvijek radi na dopunjavanju zbirke.
- Zbirka predmeta NOB-a/NOR-a (u ovoj zbirci je obrađeno i oružje iz I svjetskog rata, II svjetskog rata i oružje iz perioda Agresije na RBiH 1992-1995. godine) broji 204 inventarne jedinice, a postoje još 23 predmeta koje treba stručno obraditi.
- Umjetnička zbirka je najmlađa zbirka i broji 14 inventarnih jedinica.
U vlasništvu Zavičajnog muzeja Visoko je i nekoliko arheoloških nalazišta koja su od izuzetnog značaja za Bosnu i Hercegovinu.
Arheološki lokalitet „Okolište“ svjedoči o postojanju života na području Visokog još u prahistorijskom dobu. Posebnost ovog lokaliteta je u tome što se ovdje susreću Butmirska i Kakanjska kultura, te se stručnim istraživanjima došlo do zaključka da se na lokalitetu Okolišta život odvija u kontinuitetu 5500 godina.
Stara bosanska srednjovjekovna utvrda Čajangrad je ruševina utvrđenja. Na ostacima jednog zida dužine 30 metara vidljiva je struktura karakteristična za srednjovjekovnu gradnju. Smatra se da je ovo utvrđenje imalo funkciju čuvanja važnog puta između srednjovjekovnog kraljevskog grada Visoki i Bobovca.
U ranom srednjem vijeku u Visočkom polju se formirala stabilna teritorijalno-politička zajednica Bosna-župa, odakle je počeo proces širenja srednjovjekovne države Bosna. U ovom prostoru nalaze se četiri značajna lokaliteta: Biskupići (mjesto nalaza ploče Kulina bana koju je on na istom mjestu izgradio krajem XII stoljeća), Moštre (mjesto vladarskog dvora sa dvorskom kancelarijom), Mile (zborno mjesto državnih sabora, krunidbena i grobna mjesta bosanskih vladara), Visoki (utvrđeni grad i povremena rezidencija bosanskih vladara, stolno mjesto bosanskog kneza).
Mile su bile najstariji upravni, kulturni i vjerski centar srednjovjekovne države Bosna- kompleks koji se sastoji od crkava sv. Kuzme i Damjana i sv. Nikole. Mile su mjesto održavanja „sabora sve Bosne“bosanskih sabora, krunidbeno mjesto bosanskih kraljeva i gdje se nalazi crkva sv. Nikole- grobna crkva Stjepana II i Tvrtka I Kotromanića, dvojice najznačajnijih vladara srednjovjekovne bosanske države, franjevački samostan kojem je pripadala pomenuta crkva i sjedište prve organizacije Katoličke crkve u Bosni.
Na području grada Visoko nalazi se sedam nacionalnih spomenika:
- Arheološko područje Mili;
- Graditeljska cijelina- Tabačka/Tabhanska džamija;
- Historijsko područje- Stari grad Visoki;
- Graditeljska cjelina- Pravoslavna crkva sv. Prokopija;
- Arheološko područje- Prahistorijsko naselje na lokalitetu Okolište u naseljima Okolište i Radinovići;
- Građevinska cjelina- Samostan sv. Bonaventure u Visokom
- Graditeljska cjelina- Stara džamija sa haremom u Goduši kod Visokog.
Iako se ime Visoko pojavljuje relativno kasno, nalazi iz vremena Kulina bana kazuju da baštinimo grad čiji je značaj bio nemali kako za nas tako i za Europu. Kada neolitski lokalitet Okolišta povežemo sa rimskim cestama i osmatračnicama, zatim sa srednjovjekovnim lokalitetima Mile, starog grada Visoki i Čajengrad, mahalama,džamijama formiranim u doba Osmanlija, crkava, samostana, urbanom arhitekturom iz doba Monarhije, te sve ukombinujemo sa trgovinom i zanatstvom, shvatamo značaj Visokog za Bosnu i Hercegovinu. Svaki kvadrat zemlje Visočkog polja priča svoju priču, a Zavičajni muzej Visoko istu osluškuje i prenosi svima.
